भ्रमण वृत्तांत, द्रुक यूल चा

ह्यावर्षी मार्चमध्ये भूतान अर्धमॅरेथॉनचा दौरा करतानाच ठरवलं होतं, दीप्ती आणि ख़ुशीला हा देश दाखवायचा.  घरी परत आल्यानंतरच्या माझ्या सुरस कहाण्या ऐकून दोघीही तयार झाल्या.

मार्चमधल्या भूतानच्या दौऱ्यात मी काढलेला एक फोटो

माझ्या मार्चमधल्या भूतान दौऱ्याच्या अनुभवावरून प्लॅन बनवला.  त्याप्रमाणे विमानाची तिकिटे काढली.  पुढच्या महिनाभरात हॉटेल बुकिंग केले.  मी प्लॅन अनेकदा तपासून पहिला.  प्लॅनमध्ये काही गडबड नाही ह्याची पूर्णपणे खात्री करून घेतली.आठ दिवसांच्या प्लॅनची रूपरेषा
दिवस पहिला : पुणे ते बागडोगरा विमानाने प्रवास, तिथून पुढे टॅक्सीने जयगाव व बॉर्डर ओलांडून फुनशिलींगमध्ये मुक्काम
दिवस दुसरा : सकाळी परमिट काढून फुनशिलींग ते थिंफू प्रवास, आणि थिंफूमध्ये मुक्काम
दिवस तिसरा : थिंफू आणि आजूबाजूला भटकंती
दिवस चौथा : टायगर्स नेस्ट ला भेट व इतर थिंफूमधील ठिकाणे
दिवस पाचवा : थिंफू आणि आजूबाजूची उरलेली भटकंती
दिवस सहावा : थिंफू ते पुनाखा प्रवास (वाटेत डोचूला पास) 
दिवस सातवा : पुनाखा ते गेलेफू प्रवास
दिवस आठवा : गेलेफू ते गुवाहाटी टॅक्सीने प्रवास, पुढे विमानाने पुण्याला परत

वैधानिक इशारे
१. भूतानच्या सफरीत आलेले माझे अनुभव मि कथन करत आहे.  तुमचे अनुभव नक्कीच वेगळे असणार.  तुमच्या अनुभवांना मि जबाबदार नाही आणि माझ्या अनुभवांना तुम्ही जबाबदार नाही
२. भूतान हे ऑफबीट डेस्टिनेशन आहे.  हौशी आणि नवख्या पर्यटकांनी भूतानची वाट धरूच नये.  जायचंच असेल तर जाण्यापूर्वी स्वतः जाणून घ्या आपण कुठे जायचा विचार करतोय आणि तिथे काय एक्सपेक्ट करायचं.  नंतर गेल्यावर चिडचिड नको.

भारतीय नागरिकांना भूतानमधे पर्यटनासाठी व्हिसाची आवश्यकता नाही.  पासपोर्ट किंवा निवडणूक ओळखपत्र दाखवून परमिट बनते.

भूतानमधे पारो ह्या एकाच ठिकाणी भारतातून विमाने जातात.  विमान प्रवास बराच महागडा आहे.  त्यामुळे भूतानला विमानाने जाण्याऐवजी पुणे ते बागडोगरा विमानाने प्रवास करून पुढे टॅक्सीने जायचा प्लॅन मी बनवला.  भूतान मधून परत येताना गेल्या मार्गानेच न येता गेलेफू मार्गे गुवाहाटीला जायचे आणि तिथून विमानाने पुण्याला परतायचे अशी माझी योजना कागदावर तर परिपूर्ण वाटत होती.  प्रत्यक्षात ह्या योजनेत काही त्रुटी राहू नयेत म्हणून परत परत सर्व प्लॅन तपासला.  प्रत्येक दिवशी काय बघायचे, कुठे जायचे त्याचा डिटेल प्लॅन पण मी बनवला.  त्याची सहा पानी प्रिंटआऊट बरोबर घेतली.

ह्यावर्षी मार्चमधल्या भूतानच्या दौऱ्यात जे टॅक्सी ड्रायव्हर भेटले त्यांच्यापैकी एकाचा मोबाईल नंबर मी माझ्याकडे ठेवला होता.  ह्याची वॅगनआर गाडी नवी कोरी होती.  माणूस बोलका.  दामचोई दोरजी.  पुण्यातून निघण्याच्या सात दिवस आधी त्याला WhatsApp वर कॉन्टॅक्ट केले.  त्यानेही ओळख विसरलेली नव्हती.  फुनशिलींग पासून गेलेफू पर्यंत आम्हाला फिरवायला तयार.  मार्चच्या दौऱ्यातला फुनशिलींग ते थिंफू हा प्रवास वाट लावणारा होता.  जुनी सात सीटर जीप.  मी सर्वात मागच्या सीटवर बसलेलो.  थिंफूला पोहोचेपर्यंत शरीरातली सर्व हाडं खिळखिळी झालेली.  उलटी येण्याची वेळ येता येता वाचली.  तो अनुभव लक्षात घेऊन आम्ही दोन वॅगनआर गाड्या ठरवल्या.  दामचोई दोरजीची एक आणि त्याच्या मित्राची एक.  थोडे पैसे जास्त गेले तरी चालतील पण प्रवास धक्कादायक होऊ नये.  जाताना बागडोगरा ते फुनशिलींग आणि परत येताना गेलेफू ते गुवाहाटी ह्या प्रवासांसाठी एकच मोठी गाडी ठरवली.  दोन गाड्यांचा गोंधळ नको.

भूतान हे नाव बहुतेक संस्कृत शब्द भौत्त अंत (म्हणजे तिबेटच्या शेवटी) चा अपभ्रंश असावा.  भूतान हा तिबेटच्या टोकाला असलेला भाग.  इथले रीती रिवाज, धर्म, संस्कृती वगैरे वगैरे बरेचसे तिबेट सारखेच.  पण अनेक शतकांपासून हा भाग तिबेट पासून वेगळा राहिलाय.  आणि आता चिनी ड्रॅगन ने तिबेट घशात घातल्यापासून त्यांचं आणि ह्यांचं पटतच नाही.  १९६० पर्यंत भूतान आणि तिबेट मध्ये व्यापार चालू होता.  त्या वर्षी निर्वासितांचा मोठा लोंढा तिबेट मधून भूतान मध्ये आला आणि तेव्हा पासून तिबेट-भूतान बॉर्डर पूर्णपणे बंद आहे. सध्या तर चीन आणि भूतान हे शत्रू देश आहेत.  भारत हा भूतान चा सर्वात मोठा मित्र देश. 

ऑक्टोबर हा भूतानच्या पर्यटनासाठी चांगला महिना आहे असे समजले.  फार थंडी नाही.  पाऊस नाही.  ऑक्टोबर उजाडेपर्यंत आमच्या घरी भूतान हा विषय बऱ्याचदा चर्चेत होता.  द्रुक यूल म्हणजे काय ते खुशीलाही माहिती झाले होते.

दिवस पहिला - पुणे ते फुनशिलींग

दिवस दुसरा - फुनशिलींग ते थिंफू

दिवस तिसरा - थिंफू आणि आजूबाजूला भटकंती

दिवस चौथा - टायगर्स नेस्ट

दिवस पाचवा - थिंफूमधली उरलेली भटकंती

दिवस सहावा - थिंफू ते पुनाखा

दिवस सातवा - पुनाखा ते गेलेफू

दिवस आठवा - गेलेफू ते पुणे

उडत्या ड्रॅगनच्या देशात - दिवस पहिला - पुणे ते फुनशिलींग

गुरुवार १२ ऑक्टोबर २०१७

सफरीच्या पहिल्या दिवशीच पुण्याहून भूतानमधल्या फुनशिलींग ह्या ठिकाणी पोहोचायचे होते.

भारतीय नागरिक फुनशिलींग मधे व्हिसा शिवाय आणि परमिट न काढता राहू शकतात.  फुनशिलींग सोडून पुढे जाण्यापूर्वी इमिग्रेशन ऑफिस मधे जाऊन परमिट काढावे लागते.  आज आम्ही फुनशिलींगला पोहोचून तिथे राहणार होतो.

पहाटेच्या सहा वाजून पाच मिनिटांचे पुणे ते कोलकता विमान पकडण्यासाठी आम्ही वेळेत हजर होतो पुणे विमानतळावर.  ख़ुशी मोजत होती तिचा हा कितवा विमान प्रवास आणि आत्तापर्यंत विमानातून कुठे कुठे गेलीये ते.  विमानाच्या खिडकीतून ख़ुशीने भरपूर फोटो काढले.

विमानाच्या खिडकीतून

कोलकता विमानतळावर आम्ही ब्रेकफास्ट केला.  पुढचं कोलकता ते बागडोगरा विमानही वेळेत सुटलं.

कोलकता एअरपोर्टच्या रनवे वर विमान उडण्यासाठी धावताना...
समोरच्या रनवे वर एक विमान नुकतंच उतरलंय

बागडोगरा ते फुनशिलींग टॅक्सी आम्ही आधीच ठरवली होती.  विमानतळातून बाहेर आल्यावर कॉल करून टॅक्सिवाला सापडला.  ह्याच्या इनोव्हातुन प्रवास चांगला झाला.  बागडोगरा ते फुनशिलींग रस्ताही सपाट गुळगुळीत आहे.

बागडोगरा ते फुनशिलींग जाण्यासाठी तीन मार्ग आहेत हे मी गुगल मॅप मधे बघून ठेवलं होतं.  अंतर कमी जास्त असले तरी गुगल मॅप प्रमाणे तिन्ही रस्ते साधारण चार तासाचे.

बागडोगरा ते फुनशिलींगचे तीन मार्ग... गुगल मॅप मधे

आमच्या ड्रायव्हरच्या म्हणण्यानुसार आम्ही मधला १७१ किलोमीटरचा रस्ता पकडला होता.  कारण म्हणे हया रस्त्याला आजूबाजूला पाहण्यासारखी दृश्य आहेत.  मला वाटतं हा बाता मारत होता.  खरं कारण म्हणजे इतर दोन्ही रस्त्यांना ट्रॅफिक जास्त असणार.

जेवणासाठी आधी एक हॉटेल लागतं आणि नंतर एक ढाबा असे दोन ऑप्शन ड्रायव्हरने आम्हाला दिले.  लगेच भूक नसल्याने पुढच्या धाब्यावर थांबूया असे आमचे ठरले.

जेवायला थांबलेल्या ढाब्यावर...
आमचा ड्राइवर आणि ढाब्याचा मालक गप्पा मारतायत

सोनू दे ढाब्यावरचं जेवण स्वस्त आणि मस्त होतं.  सर्वजण पोटभर जेवलो.  जेऊन झाल्यावर ढाब्यासमोरच्या रस्त्यावर मी थोडी फोटोग्राफी केली.  रस्त्याला वर्दळ फारशी नव्हती.  थोड्याफार स्थानिक गाड्या आणि अधून मधून मालवाहतुकीचे ट्रक.

ढाब्यासमोरच्या रस्त्यावर माझी फोटोग्राफी

माझ्या रिक्वेस्ट प्रमाणे ड्राइवरने एका चहाच्या मळ्यासमोर गाडी थांबवली.  कुठल्या चहाच्या मळ्यासमोर गाडी थांबवायची हे बहुतेक त्याचे सवयीने ठरलेले होते.  चहाच्या मळ्यात शिरून आम्ही फोटोग्राफी केली.

कुठल्याच चहाच्या मळ्याला कुंपण नव्हते.  कारण जनावरं चहाच्या झाडांना तोंड लावत नाहीत म्हणे.  हि माझी ऐकीव माहिती.  खरे काय ते अजून मला समजले नाहीये.

चहाच्या मळ्यात शिरून फोटोग्राफी

चहाच्या झाडांना सावलीसाठी मधेमधे उंच सदाहरित झाडं लावली होती.

इथून निघालो तेव्हा चार वाजले होते.  तासाभराने दूरवर उंच उंच डोंगर दिसायला लागले.  सपाट भागापर्यंत भारत आहे आणि हिमालयाचे पर्वत जिथून सुरु होतात तिथपासून भूतानचा भाग.

मार्चमधल्या भूतानच्या दौऱ्यावेळी गाड्यांसाठी एन्ट्री आणि एक्सिट एकाच गेटमधून होते.  आता एन्ट्री आणि एक्सिट गेट वेगवेगळी आहेत.  म्हणजे वर्दळ वाढलीये तर.

सहा वाजण्याच्या सुमारास हॉटेल भूतान रेसिडेन्स मध्ये पोहोचलो.  हॉटेलच्या पार्किंग मध्ये पोहोचून बघतो तर काय, दामचोए दोरजी समोर स्वागताला हजर.

हॉटेल बुकिंग करून ठेवले होते.  त्याचे ई-मेल काउंटरवर दाखवले.

DD ने (म्हणजे दामचोए दोरजी) हॉटेलच्या काउंटरवरच्या मुलाला इमिग्रेशन फॉर्मचे सहा प्रिंट काढायला सांगितले.  फॉर्म कसे भरायचे ते त्याच्या माहितीप्रमाणे DD ने मला सांगितले.  फॉर्म भरूनच इमिग्रेशन ऑफिसमधे गेल्यामुळे उद्या सकाळचा वेळ वाचणार होता.

मी माझा आठ दिवसाचा प्लॅन DD ला दाखवला.  त्याने कुठल्या दिवशी कुठून कुठे जायचंय अशी थोडक्यात माहिती त्याच्याकडच्या एका कागदावर लिहून घेतली.  उद्या सकाळी आठ वाजता यायचं ठरवून DD ला निरोप दिला.

ह्या हॉटेलमधेच न जेवता बाहेर कुठेतरी जेवायचे ठरले.  इथून बॉर्डर जवळच आहे.  बॉर्डर क्रॉस करून भारतात जेऊन परत येऊया असा मी प्रस्ताव मांडला.  हॉटेलमधून बाहेर तर पडूया, मग बघू कुठे जेवायचे ते, असे ठरले.  बॉर्डरच्या दिशेने (म्हणजे उताराच्या दिशेने) चालत गेलो.  आमच्या हॉटेलपासून बॉर्डर एक किलोमीटर वर होती.  भिंतीपलीकडे कोपऱ्यावरच्या बिल्डिंगमधे मला ते रेस्टोरंट दिसले जिथे मार्चमधल्या भूतानच्या दौऱ्यात आम्ही जेवलो होतो.  त्यावेळी इथे छान भारतीय जेवण मिळाले होते.  तिथे जेवायला गेलो.  ह्यावेळी जेवण एकदम बकवास होते.  भूतानमधली चांगली रेस्टोरंट सोडून कशाला इथे आलो असे झाले.  स्वतः प्लॅन बनवून ट्रिप करायची म्हटल्यावर असे बरे वाईट अनुभव येणारच.  सगळंच आपल्या मनासारखं होत नाही.

गाड्यांसाठीच्या गेटमधून चालत जायला बंदी आहे.  चालत बॉर्डर क्रॉस करण्यासाठी बाजूला वेगळी जागा आहे.  एन्ट्री आणि एक्सिट साठी दोन वेगवेगळे मार्ग.  दोन्हीकडे सिक्युरिटी गार्ड कायम बसलेले.  जा ये करणाऱ्या भारतीय आणि भूतानी माणसांची कसलीही ओळखपत्र ते मागत नव्हते.  भारतीयांना फुनशिलींगमधे पासपोर्ट शिवाय प्रवेश आहे.  भूतानचे नागरिक तर रोजच सर्रास भारतात ये जा करतात.

आपल्या देशाची बॉर्डर चालत ओलांडणे हा माझ्यासाठी मार्चमधल्या भूतानच्या दौऱ्यातला भारी अनुभव होता.  अलीकडे आणि पलीकडे प्रचंड विरोधाभास.  एका भिंतीने विभागलेली दोन वेगवेगळी जगं.

भूतानच्या बाजूने पाहिलेले बॉर्डर गेट

जेऊन झाल्यावर परतताना गाड्यांच्या गेटजवळ फुनशिलींग लिहिलेला मैलाचा दगड दिसला.  इथल्या गार्डला विनंती केली आम्हाला इथे फोटो काढायचाय.  आम्ही टुरिस्ट आहोत हे समजल्यावर तो हो म्हणाला.

बॉर्डर गेट समोर भूतानच्या बाजूला उभे मी आणि ख़ुशी

भारताचे मुंबई जसे आर्थिक आणि व्यापारी केंद्र आहे तसे भूतानचे फुनशिलींग.  भूतान आणि भारतामधील व्यापार मुख्यत्वे जयगाव आणि फुनशिलींग मधून चालतो.

हॉटेलकडे परत जाताना वाटेत एका सुपर मार्केट मधून टूथपेस्ट घेतली.  पुण्याहून निघताना टूथपेस्ट राहून गेली होती.  फुनशिलींगमध्ये आज टेम्परेचर ३४ होतं.  हॉटेलच्या रूम मधला AC पूर्ण रात्र चालू ठेवला तेव्हा चांगली झोप लागली.

झोपण्याआधी मी आमचे फॉर्म भरले. फॉर्म आणि बरोबर लागणारी कागदपत्रं, पेन अशी एक पिशवी तयार केली.  उद्या सकाळचं पाहिलं काम इमिग्रेशन ऑफिसमधे जाऊन परमिट काढणे.  मग फुनशिलींग मधल्या एक दोन जागा बघून थिंफूकडे प्रयाण.

उडत्या ड्रॅगनच्या देशात - दिवस दुसरा - फुनशिलींग ते थिंफू

शुक्रवार १३ ऑक्टोबर २०१७

आजचं पाहिलं आणि महत्वाचं काम इमिग्रेशन ऑफिसमधे जाऊन परमिट काढणे.

सकाळी लवकर उठून आवरले.  ब्रेकफास्ट केला.  ठरल्याप्रमाणे DD आणि दुसरा ड्राइवर दोन मारुती Wagon R घेऊन सकाळी आठ वाजता हॉटेलच्या पार्किंगमधे हजर होते.  त्यांनी आम्हाला इमिग्रेशन ऑफिसच्या बाजूच्या पार्किंगमधे सोडले.  इमिग्रेशन ऑफिस समोर एक रांग लागली होती. मी त्या रांगेत उभा राहिलो.  लगेच लक्षात आले कि मी चुकीच्या रांगेत उभा आहे.  हि रांग डेली वर्क परमिट साठीची आहे.  युपी बिहारी लेबरर्स साधारणपणे रांग दिसेल अशा प्रकारे धक्काबुक्की करत होते.  भूतानमधे लेबरर्स भारतीय जातात, जे बिल्डिंग बांधायची, रस्ते बनवायची कामं करतात.

तोपर्यंत DD तिथे आला.  त्याने मला दुसरी रांग दाखवली.  ह्या टुरिस्ट च्या रांगेत मोजकी चार पाच माणसं होती.  एवढ्या सकाळी आल्यामुळे गर्दी नव्हती.  माझ्यासारखा फॉर्म भरून तयारीनिशी आलेला आणखी एकच होता.  थोड्या वेळाने स्टाफची माणसं आली.  रांगेतले माझ्यापुढचे दोन जण कागदपत्रं आणायला निघून गेले.  त्यामुळे माझा दुसराच नंबर लागला.  माझ्याकडे सर्वांचे फॉर्म भरून कागदपत्रांसहित तयार होते.  मार्चमधल्या भूतानच्या दौऱ्यामुळे सर्व प्रोसेस मला माहिती होती.  जर स्वतःहुन भूतानला जात असाल तर तुम्ही बनवलेली itinerary बरोबर ठेवा.  तुमचा जो काही प्लॅन असेल तो डिटेलमधे प्रत्येक दिवसाप्रमाणे बनवून एक प्रिंट बरोबर न्या.  आमचे फॉर्म आणि कागदपत्रं तपासल्यावर काउंटर वरच्या स्टाफने माझ्याकडे itinerary मागितली.  माझ्याकडे प्रिंट तयार असल्यामुळे मी लगेच पिशवीतून काढून दिली.

काउंटर वरच्या स्टाफने आमचे फॉर्म तपासून मागे पाठवले आणि आम्हाला तयार राहायला सांगितले.  बोलावल्यावर वरच्या मजल्यावर जायचे होते.  दोन मिनिटात एक माणूस बोलवायला आला.  त्याच्या मागून सर्वजण वरच्या मजल्यावर गेलो.  कुठल्या काउंटर वर जायचं ते मी बघितलं.  तीन पैकी एका काउंटरवर आमचे फॉर्म दिले.  इथे प्रत्येकाचा फोटो काढण्यात आला आणि हाताच्या बोटांचे ठसे घेण्यात आले.  सकाळी स्टाफ फ्रेश असल्याने पटापट कामं होत होती.  आता आमचा फॉर्म एक माणूस खालच्या मजल्यावर घेऊन गेला आणि आम्हाला बसायला सांगितले.  थोड्याच वेळात तो प्रोसेस पूर्ण करून आमचे आणि इतरांचे फॉर्म घेऊन परतला.  एका काउंटरवर परमिट बनवून माझ्याकडे दिले.  झाले.  आता आम्ही थिंफूला जायला नऊ वाजताच मोकळे.

DD च्या सल्ल्याप्रमाणे मी रस्त्यापलीकडच्या दुकानातून भूतानी सिमकार्ड विकत घेतले.  शंभर रुपये टॉक टाइम असलेलं सिम कार्ड एकशे ऐंशी रुपयांना मिळाले.  एक महिना व्हॅलिडिटी.  ह्या भूतानी सिमकार्डचा ट्रिपमधे खूप उपयोग झाला.

हॉटेलवर परतून बॅगा घेतल्या आणि चेक आऊट केलं.

फुनशिलींग मधल्या हॉटेल भूतान रेसिडेन्सच्या काउंटर समोर

पावणेअकरा वाजता आमची थिंफूच्या दिशेने सफर सुरु झाली.  बॉर्डर जवळच एक सुंदर नितांत जागा आहे ती पाहून पुढे जायचा बेत मी DD ला सांगितला.  त्याचं म्हणणं तिथे वेळ न घालवता आपण पुढच्या एका जागेजवळ थांबूया.  तिथून उंचावरून पूर्ण फुनशिलींगचा व्हू दिसतो.  आणि आधी crocodile zoo मधे जाऊया.  त्याप्रमाणे आधी crocodile zoo ला भेट दिली.

फुनशिलींगच्या crocodile zoo मधली मगर

इथून पुढे थिंफूच्या रस्त्याने निघालो.  फुनशिलींग सोडल्यावर एका बौद्ध monastery जवळ आमच्या गाड्या थांबल्या.  आम्ही गाडीतून उतरतोय तोवर पाऊस आला. DD ने गाडीतून एक भलीमोठी छत्री काढून दिली.  नक्की कुठे जायचेय ते काही कळत नव्हते.  एक लोखंडी गेट दिसले.  ते ढकलून आत शिरतोय तोवर दुरून एक रखवालदार शिव्या घालत पळत आला.  त्याचं म्हणणं इथे प्रवेश बंद आहे.  तुम्ही दार उघडलेतच का.  इथे प्रवेश नाही म्हटल्यावर दीप्ती, ख़ुशी, आणि मी दुसरीकडे काही आहे का ते पाहायला निघालो.  थोड्या अंतरावर काही पर्यटक दिसले.  आम्ही तिकडे गेलो.  इथे काही स्तूप होते.  डोंगराच्या कडेवरून फुनशिलींगचा मस्त व्हू दिसत होता.

ढगाळ वातावरणात डोंगराच्या कडेवरून पाहिलेलं फुनशिलींग

परत एक पावसाची सर आली.  पाऊस थांबल्यावर आम्ही भरपूर फोटोग्राफी केली.

स्तूपांभोवती प्रदक्षिणा घालणारी एक बौद्ध भिक्कू

दुपारच्या बारा वाजता थिंफूकडे मार्गस्थ झालो.  फुनशिलींग ते थिंफू साधारण पाच तासाचा रस्ता आहे. एकशे पासष्ठ किलो मीटर.  माझ्या मार्चमधल्या भूतानच्या दौऱ्यात हा प्रवास वैतागवाणा झाला होता.  त्याला करणेही तशीच होती.  ह्यावेळी योग्य प्लॅनिंग केल्यामुळे तोच प्रवास मजेदार वाटला.

फुनशिलींग ते थिंफू रस्त्याकडेचा एक फलक

फुनशिलींग समुद्रसपाटीपासून २९३ मीटर उंचीवर आहे तर थिंफू २३२० मीटर उंचीवर.  आम्हाला २०२७ मीटर चढून जायचे होते.  म्हणजे हिमालयाच्या पायथ्यापासून कुठेतरी पर्वतरांगात.

खुशीला एकदा उलटीचा त्रास झाला.  ह्या नंतर पुढच्या आठ दिवसात तिला उलटीचा त्रास कधीच नाही झाला.  अर्धा तास दाट धुक्यातून गाडी चालली.  इथे शिकाऊ ड्रायव्हरचं काम नाही.

फुनशिलींग ते थिंफू रस्त्याकडेचा एक फलक

१९६१ मधे फुनशिलींग ते थिंफू रस्ता बांधण्यासाठी तीस हजार लेबरर्स (भारतीय आणि नेपाळी) खपत होते म्हणे.  चिनी आक्रमणाचा धोका ओळखून त्याकाळी जीप जाईल असा रस्ता घाईघाईने बांधण्यात आला.  ह्या हिमालयीन पर्वतरांगात रस्ते बांधणे हे सोपे काम नाही.

भूतानमधील मुख्य रस्त्यांची देखभाल बॉर्डर रोड ऑर्गनिझशन ह्या भारतीय सेनेच्या अभियांत्रिकी दलाकडून केली जाते.  इतर छोटे मोठे रस्ते भूतान सरकारचे खाते सांभाळते.

फुनशिलींग ते थिंफू रस्त्याकडेचा एक फलक

पावसाळ्यात आणि हिवाळ्यात इथे रस्त्यावर दरड कोसळण्याच्या घटना नेहमीच्याच.  दरड बाजूला करून रस्ता मोकळा करणं हे मोठं जिकरीचं काम.  ह्या कामाला भारतीय लेबरर्स जुंपतात.

डॅम व्हू रेस्टोरंट मधे जेवणासाठी थांबलो.  जिल्हा चुखा, गाव वांगखा.  जेऊन झाल्यावर शेजारच्या दुकानात थोडी खरेदी झाली.

समोरच्या डोंगरावर गावातली घरं आणि त्यांच्यापलीकडे एक monastery दिसत होती.  मी तिथे जायचं ठरवलं.  मी थोडं वर गेल्यावर दिप्ती आणि ख़ुशीनेही यायला सुरुवात केली.  गावातली घरं ओलांडून पलीकडे जायची वाट काही सापडेना.  वाट शोधत शोधत सगळ्या घरांच्या पलीकडे पोहोचलो.  एका मोठ्या दगडावर चढून मी फोटो काढले.

दगडावर चढून माझी फोटोग्राफी...
समोर वांगखा गावातली घरं
सर्वत्र हिरवीगार झाडं
पलीकडचा पर्वत अर्ध्यानंतर ढगात हरवलाय

वरून मी दीप्ती आणि ख़ुशीला रस्ता दाखवला कसे वरपर्यंत यायचे ते.  मी पुढे monastery पर्यंत जाऊन बघितले.  आपल्याकडे गावचे एक मंदिर असते तशी वांगखा गावची हि monastery होती.  खास बघण्यासारखे काही नव्हते.  आता उतरायला सुरुवात केली.  बघतो तर ख़ुशीच्या पायावर एक जळू.  आम्ही आपापले पाय तपासले.  इथून पटकन खाली उतरलो.  माझ्या दोन्ही बुटात चुरचुरत होतं.  खाली गेल्यावरच बघू म्हटलं.  आधी सगळ्यांना खाली पोहोचूदे.

खाली पोहोचल्यावर मी बूट आणि सॉक्स काढले.  दोन्ही पायाला एक एक जळू चावली होती.  दोघींनाही सॉक्स मधून काढून मारले.  दीप्ती ने जरा जास्तच काळजीने माझे दोन्ही सॉक्स आणि पॅन्ट चांगल्या प्रकारे झटकली.  जंगलात जळू चावण्याचा मला आधी अनुभव होता.  त्यामुळे मी बिलकुल पॅनिक झालो नाही.  ह्या छोट्या अनुभवावरून लक्षात आले - भूतानमधे ट्रेकिंग करणे जरा अवघडच असणार.  बघू पुढे कधीतरी भूतानमधे ट्रेकिंगचा माझा प्लॅन आहे.

वांगखा गावातून पुढे गेल्यावरही दाट धुक्यातून प्रवास.  आता रस्ता बऱ्याच ठिकाणी खड्ड्यांनी भरलेला.

बऱ्याच वेळाने आमच्या ड्रायव्हरने एका ठिकाणी गाडी थांबवली.  इथून दरीत दिसत होतं आम्ही कुठून चढून आलोय ते. थिंफूकडे जाणारा नवीन रस्ता बनवण्याचं काम आणि नदीही दिसत होती.  ढग बऱ्याच खालच्या पातळीवर होते.

थिंफूला जाताना रस्त्याकडेला क्षणभर विश्रांती

सातनंतर कधीतरी थिंफूमधे पोहोचलो.  नेमसेलिंग हॉटेलमधे आम्ही चार दिवसांचं रूम बुकिंग केलेलं होतं.  आम्हाला निळ्या रंगसंगतीतली रूम मिळाली.  दमल्यामुळे नेमसेलिंग हॉटेल मधेच जेवलो.  बाहेर कुठे गेलो नाही.

उद्याचा कार्यक्रम थिंफू आणि आजूबाजूला भटकंती.

उडत्या ड्रॅगनच्या देशात - दिवस तिसरा - थिंफू आणि आजूबाजूला भटकंती

शनिवार १४ ऑक्टोबर २०१७

आजचा दिवस थिंफू आणि आजूबाजूला भटकंती.  कुठे कुठे जायचे ते मी DD ला (म्हणजे आमच्या ड्रायव्हर ला) आधीच दाखवले होते.  त्याचे म्हणणे "हि सर्व ठिकाणं दाखवून मी अजून पण ठिकाणं दाखवतो जी तुमच्या लिस्टमधे नाहीयेत".  त्याच्या प्लॅन नुसार जायचे ठरवले.

आज शनिवार असल्याने इमिग्रेशन ऑफिस बंद होते.  रविवारीही इमिग्रेशन ऑफिस बंद.  त्यामुळे परमिट एक्सटेन्ड करायला सोमवार उजाडणार होता.  पण आमच्या प्लॅनला काहीही धोका नव्हता.  आम्ही मंगळवारी थिंफू सोडणार होतो.  आणि सोमवारी टायगर्स नेस्ट ला जायला आमचं सध्याचं परमिट पुरेसं होतं.  भूतानमधे एन्ट्री केल्यावर जे परमिट देतात ते घेऊन फक्त थिंफू आणि पारो एवढेच फिरता येते.  ह्याच्या पलीकडे कुठेही जायचे असल्यास थिंफू मधल्या इमिग्रेशन ऑफिसमधे जाऊन परमिट एक्सटेन्ड करावे लागते.  आम्हाला पुनाखा आणि गेलेफू साठी परमिट एक्सटेन्ड करायचे होते.

आजची सुरुवात झाली मेमोरियल चोरटेन पासून.  समोरच्या पार्किंग मधे गाडी लावून आमचा ड्राइवर तिथे थांबला.  प्रौढांसाठी तीनशे रुपये तिकीट होतं. मुलांना तिकीट नाही.

आतमधे बौद्ध साधक जप आणि ध्यान करत बसलेले.  त्यांना पर्यटकांची सवय होती.  त्यातल्या कोणाचीही चिडचिड झाली नाही.

थिंफूमधील मेमोरियल चोरटेन

भूतानच्या तिसऱ्या राजाच्या स्मरणार्थ त्याच्या आईने हि वास्तू बांधून घेतली.  थिंफूमधे गेलात तर इथे अवश्य भेट द्या.  तुमच्याबरोबर गाईड असेल तर तो तुम्हाला सगळी डीटेल माहिती देईल.  गाईड नसला तरी हरकत नाही.  सर्व काही व्यवस्थित पाहून घ्यावे.  चार गोष्टी नाही समजणार.  सगळंच समजून घ्यायचं असेल तर गाईड घेऊन भूतानची सफर करावी.  त्याचे पैसे मोजायचीही तयारी असावी.  पैसे तर देणार नाही आणि तरीपण सगळं सांगा असला आडमुठा स्वभाव असला तर भूतान काय इतर सगळ्या ठिकाणी हीच बोंब होणार.  अशांनी वीणा वर्ल्ड, केसरी बरोबर जाणे चांगले.  स्वतःच फिरायला जाऊ नये.

मेमोरियल चोरटेनच्या प्रवेशद्वाराशेजारील फलक

इथल्या आवारात फिरताना घड्याळाच्या काट्यांच्या दिशेने फिरावे.  उलट्या दिशेने जाऊ नये.  मेमोरियल चोरटेन संपूर्ण पाहून बाहेर यायला अर्धा तास लागला.

मेमोरियल चोरटेनच्या पार्किंगमधली एक गाडी

पार्किंगमधे विविध मोटारी उभ्या होत्या.  निसान नवारा इथे पॉप्युलर आहे असे DD (म्हणजे आमचा ड्रायव्हर) सांगत होता.  भूतानला गरीब देश समजण्याची चूक भारतीयांनी कृपया करू नये.  भारत हा श्रीमंत जनतेचा गरीब देश आहे.  भूतान हा सुखी जनतेचा श्रीमंत देश आहे.

आता आम्ही जाणार होतो बुद्ध डोरडेन्मा हा भव्य पुतळा पाहायला.  प्रवेशद्वारापर्यंत गाडीने जाता येते.  इथे आम्हाला सोडून आमचा ड्रायव्हर गाडी घेऊन थोड्या खाली गेला.  कारण प्रवेशद्वारासमोर पार्किंग नाहीये.  बुद्ध बघून झाल्यावर DD ने आम्हाला समोरच्या पायऱ्या उतरून खाली यायला सांगितले.  तिथल्या पार्किंगमधे तो थांबणार होता.

आज इथे काहीतरी इव्हेंट होता.  त्यामुळे सगळीकडे बरीच लगबग होती.  आजच्या इव्हेंट मुळे काही भागात जायला प्रवेश नव्हता.

ब्रॉंझच्या ह्या पुतळ्याला सोन्याचे आवरण आहे.  इथलं सगळंच गोल्डन थिम मधे.

थिंफूजवळचा बुद्ध डोरडेन्मा

थिंफूमधे सगळीकडून हा डोंगरमधला भव्य पुतळा दिसतो.  जणू काही थिंफूच्या जनतेसाठी समोर ध्यानस्थ बसलाय.

बुद्धाच्या चहूबाजूंना अशा देवतांच्या मुर्त्या आहेत

जर तुम्हाला ट्रेकिंग किंवा रनिंगची आवड असेल तर भल्या पहाटे उठून इथे चालत किंवा पळत जा.

पायऱ्या उतरून आम्ही पार्किंगमधे गेलो.  गाड्यांच्या दाटिवाटीत आमच्या गाड्या शोधल्या.  डोंगर उतरून जाताना थिंफू शहराचा सुन्दर व्हू दिसतो.  रस्त्याकडेच्या दगडावर बसून मी फोटो काढला.

डोंगरांमधल्या दरीत पसरलेलं थिंफू शहर
रस्त्याकडेच्या दगडावर बसून मी काढलेला फोटो

थिंफू हि राजधानी आणि भूतानमधले सर्वात मोठे शहर.  लोकसंख्या फक्त एक लाख पाच हजार.  अहो आमच्या पुण्यात ह्याच्या पस्तीस पट लोकं राहतात.  बाजूचं पिंपरी-चिंचवड पकडून पंचावन्न पट.  थोडक्यात, भारताच्या एखाद्या कोपऱ्यातही ह्यांच्या सबंध देशाच्या जनतेपेक्षा जास्त लोकं सापडतील.  आणि पूर्ण भारतात जितकी झाडं आहेत त्यापेक्षा जास्त इथे भूतानमधे असतील.  दोन शेजारी देशांमधला केवढा हा विरोधाभास.

आता पुढचं ठिकाण चानगानखा लखांग हा प्राचीन बौद्ध मठ.  तुमच्याबरोबर गाईड असेल तर तो तुम्हाला इथली सर्व डिटेल माहिती सांगेल.  आम्ही सर्व फिरून घेतले आणि जमेल तेवढे जमेल तसे समजून घेतले.

चानगानखा लखांगच्या आवारात

भूतानमध्ये सातव्या शतकात बौद्ध धर्माचा प्रसार झाला.  इथे आधी असलेल्या बॉन धर्माबरोबर बौद्ध धर्माची कुठलीही भांडणं झाली नाहीत.  भारतवर्षात उगम पावलेल्या सर्वच धर्मांची हि खासियत आहे.  हिंदू, बौद्ध, जैन, शीख हे सर्व एकमेकांचे शत्रू कधीच नव्हते.  ख्रिस्ती आणि इस्लामची बात मात्र वेगळी आहे.  ह्यांचा उद्देशच मुळी इतर धर्मांच्यावर कुरघोडी करण्याचा असल्यामुळे भांडण तंटे हे आलेच.  सध्याच्या जगात जिथे अमेरिकेसारखा बलाढ्य देशही इस्लामच्या राक्षसाला चुचकारतोय तिथे हाताच्या बोटावर मोजण्याइतक्याच देशांनी इस्लामला विरोध केलाय.  भूतान मध्ये धर्मांतर घडवून आणण्याला कायद्याने बंदी आहे.  भारतात तर Proselytism असं काही असतं आणि ते आपल्या देशात पद्धतशीरपणे केलं जातं ह्यावर अनेकांचा विश्वास बसत नाही.

चानगानखा लखांगच्या आवारात

झॉन्गखा हि भूतानची राष्ट्रीय भाषा.  झॉन्ग म्हणजे डिस्ट्रिक्ट (जिल्हा) आणि खा म्हणजे भाषा.  थोडक्यात झॉन्गखा म्हणजे जनतेची बोलीभाषा.  लिहिण्यासाठी तिबेटी वर्णमाला वापरतात.  पश्चिम भूतान मधली, म्हणजे जवळ जवळ २५% जनतेची हि मूळ भाषा.  भूतानच्या पूर्वेकडील भागात शांगला आणि इतर काही भाषा ह्या मूळ भाषा आहेत.  भूतानच्या दक्षिणेकडील काही भागात नेपाळी मूळ भाषा आहे.

अब अगला पडाव मोतीथांग टकिन प्रिझर्व, म्हणजे प्राणीसंग्रहालय, आणि त्याच्याआधी BBS टॉवर.  BBS टॉवर प्राणीसंग्रहालयाच्या रस्त्याला पुढे जाऊन डोंगरावर आहे.  आधी तिकडे गेलो.  BBS टॉवरच्या आवारात जात येत नाही.  पण इथल्या रस्त्यावरून थिंफूचा सुंदर व्हू दिसतो.

प्राणी संग्रहालयाची वेळ आहे सकाळी नऊ ते दुपारी चार.

जाळ्या लावून बंदिस्त केलेल्या मोठमोठ्या भागात टकिन सोडलेले आहेत

ह्या प्राणीसंग्रहालयात फक्त टकिन आणि हरणेच आहेत.  त्यामुळे पर्यटकांची गर्दी नव्हती.  आमच्यासारखे काही मोजकेच आलेले होते.

भूतानचा राष्ट्रीय प्राणी टकिन

साधारण मेंढ्यासारखे दिसणारे टकिन बऱ्यापैकी माणसाळले वाटले.  ख़ुशीने त्यांना आणि हरणांना भरपूर गवत भरवले.

प्राणीसंग्रहालयाच्या आवारात चक्क लाकडाच्या ओंडक्यांपासून बनवलेली खुर्च्या टेबलं होती.

लाकडाच्या ओंडक्यांपासून बनवलेली खुर्च्या टेबलं

पाऊण तासात आम्ही प्राणीसंग्रहालय पाहून बाहेर आलो.  आता जेवणाची वेळ झालेली.  आम्ही थिंफूकडे निघालो.  वाटेत एका ठिकाणी DD ने गाडी थांबवली. इथून समोर ताशीछो झॉन्ग आणि त्याच्या पलीकडे राजाचा प्रासाद दिसत होता.

डोंगरउतारावरची भातशेतं आणि पलीकडे ताशीछो झॉन्ग

दुपारच्या जेवणाला थिंफूमधल्या चुल्हा रेस्टोरंट मधे जायचं ठरलं.  DD च्या डोक्यात एक आयडिया आली - आज तुम्ही ट्रॅडिशनल भूतानी जेवण का नाही जेवत, मी घेऊन जातो तुम्हाला एका जागी.  आम्ही होकार दिला.  आम्ही पोहोचलो फोक हेरिटेज म्युझीयम मधे.  आधी म्युझीयम बघून मग जेवायचे ठरले.  एका दीडशे वर्ष जुन्या दुमजली घराचे म्युझीयम बनवले आहे.  हे बघून पूर्वीच्या काळी भूतान मधे लोक कसे रहात असत त्याची कल्पना येते.  हे कुण्या श्रीमंत माणसाचे घर असणार.  त्या काळचे गरिबांचे घर म्हणजे एकच मोठी खोली.

फोक हेरिटेज म्युझीयम पाहून आपल्याकडच्या प्राचीन कोकण म्युझीयमची आठवण झाली.

थिंफूमधील फोक हेरिटेज म्युझीयम

म्युझीयम पाहून झाल्यावर भूतानी पारंपरिक बैठकीप्रमाणे जेवायला बसलो.

ट्रॅडिशनल भूतानी जेवण

एमा म्हणजे मिरच्या, दातशी म्हणजे पनीर, केवा म्हणजे बटाटे.  थुक्पा म्हणजे सूप मिक्स नूडल्स.  ना जा म्हणजे दुधाचा चहा, सु जा म्हणजे लोण्याचा चहा.  थोडक्यात, जा म्हणजे चहा.

जेऊन झाल्यावर आम्ही थिंफू मधला ताशीछो झॉन्ग बघायला निघालो.  १९६८ पासून भूतान सरकारचं कामकाज इथूनच चालतं.  सोमवार ते शुक्रवार इथे पर्यटकांना पाच नंतर प्रवेश असतो.  आज शनिवार असल्याने सरकारी कामकाज आज बंद होतं.  त्यामुळे पर्यटकांना आज दिवसभर प्रवेश होता.

इथे पर्यटकांना गाईडशिवाय प्रवेश नाही.  आमच्याबरोबर गाईड नसल्याने तिथला एक गाईड आमच्याबरोबर आला.  ह्या झॉन्गला तीन प्रवेशद्वारं आहेत.  पहिले राजा मंत्रिमंडळ इत्यादींसाठी, दुसरे सर्वसामान्य नागरिकांसाठी, आणि तिसरे बौद्ध भिक्खू वगैरेंसाठी.  आम्ही सर्वसामान्य नागरिकांसाठीच्या प्रवेशद्वारातून आत गेलो.  बॅगा स्कॅन झाल्या, आमची तपासणी झाली आणि आम्ही आमच्या गाईड बरोबर पुढे गेलो. 

ताशीछो झॉन्गचं पाहिलं प्रवेशद्वार - राजा, मंत्रिमंडळ इत्यादींसाठी

झॉन्ग बाहेरून बघताना बंदिस्त वाटला तरी आतमध्ये भलीमोठी मोकळी जागा असते.

ताशीछो झॉन्गच्या आवारात

गाईड बरोबर आम्ही झॉन्गचा काही भाग पाहिला.  काही भागात पर्यटकांना प्रवेश बंद आहे.

ताशीछो झॉन्ग मधल्या एका भिंतीवरची मूर्ती

ह्या झॉन्गचं पाहिलं बांधकाम १२१६ मधे झालं होतं.  १६४१ साली आज आहे तसा झॉन्ग बांधला गेला.  १७७२ मधे हा झॉन्ग आगीत जळाला.  त्या जागी आजचा झॉन्ग बांधला गेला.

झॉन्ग पाहून आम्ही बाहेर आलो तेव्हा साडेचार वाजून गेले होते.  इथे बाहेर थांबा, थोड्याच वेळात झेंडा उतरवण्याचा समारोह होईल असे आमच्या गाईडने सांगितले.  आम्ही झेंड्याजवळ जाऊन थांबलो.  पावणेपाच वाजता सर्वात पुढे पायघोळ कपडे घातलेले तिघेजण, त्यांच्यामागे आणखी एकजण आणि त्याच्या मागून सैनिकांची एक तुकडी आली.  त्यांनी समारोहपूर्वक झेंडा उतरवला.  झेंडा घेऊन आल्या मार्गाने सर्वजण परत गेले.  प्लॅनमधे नसताना अनपेक्षितपणे हा छोटासा समारोह बघायला मिळाला.

ताशीछो झॉन्ग मधला संध्याकाळचा झेंडा उतरवण्याचा समारोह

ज्ञात असलेल्या इतिहासापर्यंत भूतान नेहमी स्वतंत्र प्रदेश राहिलाय.  त्यामुळे ह्या देशाला स्वतंत्रता दिवस नाहीये.  एका बाजूला दूर दूर पर्यंत पसरलेलं जगाचं छप्पर तिबेट आणि दुसऱ्या बाजूला सपाटीवरचा भारत.  मधल्या हिमालयातील हा छोटासा देश.  ब्रिटिशांनी पूर्ण भारत खंडावर राज्य केलं पण भूतान आणि नेपाळ त्यांच्या हाताबाहेर राहिले.  कधीकाळी तिबेटी आणि मोंगोल अशा एकत्रित सेनेचं आक्रमणही भूतान्यांनी परतवून लावले होते.

ताशीछो झॉन्गच्या पार्किंग मधली एक आलिशान मोटार

ताशीछो झॉन्गच्या पार्किंग मधे काही आलिशान मोटारी थांबलेल्या.

पार्किंग मधे आमची टॅक्सी आणि मागे ताशीछो झॉन्ग

साडेपाचच्या आसपास हॉटेलमधे परतलो.

जेऊन झाल्यावर हॉटेलच्या जवळपास फिरायला बाहेर पडलो.  फुनशिलींगहुन थिंफूला येताना वाटेतल्या दुकानात चॉकलेट मिळाले होते तसले ख़ुशीला हवे होते.  ते शोधण्याची मोहीम फत्ते केली.

थिंफूच्या एका सुपर मार्केटमधील खाऊ

भारतीय चलन भूतानमधे सगळीकडे चालतं.  दुकानदार सुट्टे परत देताना भारतीय माणूस बघून त्यांच्याकडे असल्या तर भारतीय नोटा देतात.  आपला एक रुपया म्हणजे ह्यांचा एक गुलत्रम.  आणि आपला एक पैसा म्हणजे ह्यांचा एक चेत्रम.  ह्यांची करन्सी भारतीय करन्सी बरोबर समान किमतीला जोडलेली आहे.  म्हणजे रुपयाचा भाव चढला उतरला कि ह्यांच्या गुलत्रमचा भाव तसेच हेलखावे खातो. 

आपले ATM कार्ड इथल्या ATM मधे चालते.  पैसे काढता येतात, पण प्रत्येक वेळी शंभर रुपये चार्ज पडतो.  मागच्या वेळच्या अनुभवावरून ह्या वेळी पुरेशी कॅश बरोबर घेऊन आलो होतो.

भूतानमधे रात्री नऊनंतर सगळीकडे सामसुम असते.  रात्री नऊला बहुतेक रेस्टोरंट बंद होतात.  काही मोजकीच दुकानं उघडी दिसतात.  आधीच इकडे लोकसंख्या कमी.  नऊ नंतर रस्त्याला फारसं कोणी भेटत नाही.

उद्या टायगर्स नेस्ट वर मोहीम व जमल्यास पारोमधील इतर ठिकाणांना भेटी.

उडत्या ड्रॅगनच्या देशात - दिवस चौथा - टायगर्स नेस्ट

रविवार १५ ऑक्टोबर २०१७

आजचा प्लॅन होता टायगर्स नेस्ट वर मोहीम व वेळ मिळाल्यास पारोमधील काही ठिकाणांना भेटी.  सकाळी आठ वाजता आवरून ब्रेकफास्ट करून आम्ही तिघे तयार होतो.

थिंफू सोडल्यावर बबेसा नावाचा भाग आला.  इथे एका चोरटेन (म्हणजे स्तूप) समोर आमच्या ड्राइवरने गाडी थांबवली. पुण्यात असताना मी त्याला WhatsApp वर ह्या ठिकाणाचा फोटो पाठवला होता.  त्याची आठवण ठेऊन त्याने इथे गाडी थांबवली होती.  मी एकटाच गाडीतून उतरलो.  चोरटेन पाहून झाल्यावर चहूबाजूंनी फोटो काढले.

बबेसा मधील एक चोरटेन (म्हणजे स्तूप)

सकाळच्या सुंदर वातावरणात नदीच्या कडेने जाणाऱ्या रस्त्यावरून आम्ही पारोच्या दिशेने प्रवास सुरु केला.  साधारण अर्ध्या तासाने पुलावरून नदी पार केली.  इथे मी गाडीतून उतरून आजूबाजूच्या सगळ्या फलकांचे फोटो काढले.  मी सांगेन तिथे DD (आमचा ड्राइवर) गाडी थांबवायचा.  आत्तापर्यंत त्याला कळले होते मला कुठे आणि कसले फोटो काढायचे असतात ते.

दिशादर्शक फलक

पुलापलीकडच्या  रस्त्याला पारो छू सोबतीला होती.  छू म्हणजे नदी.  नदीशेजारच्या रस्त्याने अर्ध्या तासाच्या अंतरानंतर DD ने स्वतःहून गाडी थांबवली.  तसे ह्याच्याआधी माझे दोन फोटो ब्रेक झालेले होते.  आता इथून समोर पारो एअरपोर्ट नजरेच्या टप्प्यात होते.  भूतानमधे येण्यासाठीचे हे एकमेव विमानतळ.  एकच रनवे.  फक्त तीनच विमान कंपन्यांची विमानं इथे येतात.  द्रुक एअर, भूतान एअरलाईन्स, आणि बुद्ध एअर.

एक हेलीकॉप्टर इंधन भरण्यासाठी थांबलेले.  इतर विमानतळांवर असतो तसला गजबजाट कुठेही दिसत नव्हता.  पूर्ण भूतान असेच आहे.  गर्दी गडबळ गोंधळ गोंगाट कुठेच नाही.

ह्या विमानतळावर विमान उतरवणे आणि उडवणे भलते अवघड आहे म्हणे.  अनुभवी पायलटचेच काम आहे इथे.  का तर हा विमानतळ दरीत आणि चहूबाजूंनी डोंगरांनी वेढलेला आहे.  रनवे पण छोटा आहे.  आम्ही थांबले होतो त्या पॉईंट वरून विमान उतरताना किंवा उडताना छान दिसते अशी DD ची माहिती.  पुढचे विमान अकरा वाजता येणार होते.  त्याला एक तास वेळ असल्यामुळे आम्ही जायच्या तयारीत होतो.  तेवढ्यात एक विमान येताना दिसले.  त्याचे लँडिंग पाहायला मिळाले.  हे एक private विमान होते.

पारो एअरपोर्ट

हे आगळंवेगळं विमानतळ पाहून पुढे गेल्यानंतर दहा मिनिटात मी DD ला परत गाडी थांबवायला सांगितली.  मार्चमधल्या भूतान दौऱ्यात रस्ताकडेच्या फलकांचे फोटो काढायचे राहून गेले होते.  ह्यावेळी मी बऱ्याच ठिकाणी गाडी थांबवायला सांगून फोटो काढले.  DD ने तसे कबूल केले होते,  पाहिजे तिथे गाडीतून उतरून फोटो काढा म्हणून.  दीप्ती आणि ख़ुशीला माझी आवड माहिती असल्यामुळे त्यांचीही काही कुरकुर नव्हती.

किती साधा सरळ सोपा मेसेज.  पण आज सर्व जगाला एकतर कळतंय पण वळत नाहीये किंवा कळतच नाहीये.

DD ने टायगर्स नेस्ट झाल्यावर परतताना पारोमधे हॉट स्टोन बाथचा प्रस्ताव मांडला.  माणशी बाराशे रुपये.  चार किंवा जास्त माणसं असतील तर माणशी अकराशे रुपये.  जर हॉट स्टोन बाथ घ्यायचा असेल तर त्यांना तासभर आधी सांगावे लागते.  तयारी करण्यासाठी.

पुढच्या पाच मिनिटात दूरवर टायगर्स नेस्ट दिसायला लागले.  पारो गाव पार करून आम्ही पुढे गेलो.  गाव अशासाठी कि शहरीपणा कुठेच दिसला नाही.  पण गबाळेपणा गलिच्छपणा कुठेच नव्हता.  सर्वत्र शेतं, घरं, वगैरे वगैरे टुमदार आणि नीटनेटके.  आजचा पहिला कार्यक्रम टायगर्स नेस्ट असल्यामुळे आम्ही पारोमध्ये थांबलो नाही.  रस्त्यात एक लोखंडी पूल लागला.  भूतान मधले बहुतेक पूल छोटेसे आणि लोखंडी आहेत.

टायगर्स नेस्टच्या पायथ्याला पार्किंगच्या जागेत आमची गाडी थांबली.  इथून पुढे एकतर डोंगर चढून जायचे होते किंवा घोड्यावरून.  घोडा निम्म्या अंतरापर्यंत जातो.  तिथून पुढे चालतच जावं लागतं.  मी तिकिटं काढली.

इथे तिकिटं काढल्याशिवाय वर जाऊ नका.  वर पोहोचल्यावर तिकिटं तपासून मगच टायगर्स नेस्टमधे प्रवेश देतात.

दीप्ती आणि ख़ुशी साठी घोडे ठरवले.  प्रत्येकी सहाशे रुपये.  मी चालतच जाणार होतो.  प्रत्येकी पन्नास रुपये देऊन आम्ही काठ्या घेतल्या.  खरंतर काठ्या घेतल्या नसत्या तरी चाललं असतं.  कधीच ट्रेकिंग न केलेल्यांनी मात्र काठ्या घ्याव्यात.

वाटेत लागलेला एक फलक

सुरुवातीचा थोडा वेळ सोपा चढ होता.  नंतर मोठा चढ लागला.  ज्यांनी ट्रेकिंग फारसं केलेलं नाही त्यांनी घोडा घेणंच उत्तम.  नाहीतर पूर्ण दिवस टायगर्स नेस्ट मधेच जायचा आणि पारो बघायचे राहून जायचे.

जायची वाट सोडली तर पूर्ण डोंगरभर झाडंच झाडं.  आजही भूतानच्या  ७२% भागात जंगलं आहेत.

हे जर सगळ्यांना समजलं आणि उमजलं तर जग किती वेगळं असेल

खाली उतरून येणारी माणसं वाटेत भेटत होती.  खाली येणारे घोडे चार पाचच्या कळपाने उतरत होते.  काहींबरोबर मालक होते.  काही कळप स्वतःच उतरत होते.  रोजचा रस्ता असल्याने घोड्यांना सवय होती.  आणि वर जाणारे घोडेवाले खाली येणाऱ्या घोड्यांना हाका देऊन उतरवत होते.  सर्व घोडेवाले सगळ्या घोड्यांना मदत करत होते.  फक्त आपल्यापुरतं न बघता सर्व कम्युनिटीला सर्वांनी मदत करावी हे ह्या अनपढ घोडेवाल्यांना समजते.  आमच्या सोसायटीतल्या एज्युकेटेड मेंबर्सना पाठवा इथे चार गोष्टी शिकायला.

टायगर्स नेस्टच्या वाटेवर...  मागे दूरवर घोडेवाल्याचे गाव दिसतंय

इथे घोडे रोज एक किंवा दोन फेऱ्या करतात.  साधारण निम्म्यापर्यंत जाऊन घोडे थांबले.  तोपर्यंत मी थोडं पुढे कॅफेटेरिया पर्यंत जाऊन एक फोटोसेशन केलं होतं.  आमचे घोडे आणि माणसं आलेली पाहून मी परत त्याजागी गेलो.  कॅफेमध्ये चहाकॉफीचा ब्रेक न घेता आम्ही पुढे निघालो.  इथून वरपर्यंत पायगाडीचा प्रवास होता.  ख़ुशीला घेऊन मी पुढे गेलो.  दीप्ती थोड्या मागून येत होती

रोज शे दोनशे माणसांनी तुडवलेला धोपटमार्ग चुकण्याची शक्यताच नाही.

टायगर्स नेस्टच्या वाटेवरचा दिशादर्शक

१६९२ मध्ये इथे पहिले बौद्ध देवालय बांधले होते.  सतराव्या आणि अठराव्या शतकात इथे जाण्याची वाट अतिशय अवघड आणि धोकादायक होती.  आता सव्वाचारशे वर्ष वापरात असल्यामुळे हि वाट तब्येतीने धडधाकट असलेली कोणीही व्यक्ती चढू शकते.

ख़ुशीला मी शेवटपर्यंत हात धरून घेऊन गेलो.  चढ काही केल्या संपेना.  ख़ुशी आता मधेमधे बसायला लागली.  तिचा ब्रेक होईपर्यंत माझे छोटेसे फोटोसेशन व्हायचे.

उन्हात न्हालेलं टायगर्स नेस्ट आणि तिथपर्यंत पोहोचायची वाट

१९९८ मध्ये टायगर्स नेस्ट आगीत खाक झाले होते.  २००५ पर्यंत ते परत पूर्वीसारखे बनवले.

टायगर्स नेस्ट हाकेच्या अंतरावर आलं तेव्हा दीप्ती आम्हाला येऊन मिळाली.  वाटेत एक सुंदर धबधबा लागला.  दोन सिंहगड एकामागूनएक एवढं चढायला आहे टायगर्स नेस्ट.

टायगर्स नेस्ट जवळचा धबधबा

प्रवेशद्वारातून आत गेल्यावर एक चेकपोस्ट आहे.  इथे आपले सर्व सामान ठेवावे लागते.  जर काही किमती सामान बरोबर घेऊन गेलात तर एक छोटे पॅडलॉक बरोबर न्या.  इथल्या लॉकर मधे सामान ठेऊन लॉक लावू शकाल.  आम्ही बॅग आणि काठ्या इथल्या सामानघरात ठेवल्या.  तोकडे कपडे घालून इथे प्रवेश मिळत नाही.  अंगभर कपडे घालून जा.  माझ्या टीशर्टला कॉलर नव्हती.  मला तिथे पडलेल्या शर्टपैकी एक शर्ट घालायला सांगितले.  एका गार्डने तिकिटं तपासली.

आम्ही टायगर्स नेस्ट मधे प्रवेशलो होतो.  एकेक बौद्ध देवालय पाहत पुढे जात राहिलो.  शेवटी एक भन्नाट जागा पाहायला मिळाली.  डोंगरकपारीत उतरून जायला छोटीशी बोळकांड आणि लाकडाची तुटपुंजी शिडी.  मी पुढे, ख़ुशी मध्ये, आणि दीप्ती मागे असे हळूहळू उतरून गेलो.  अंधाऱ्या गुहेत उतरून गेल्यावर एक वाघाचा फोटो ठेवलेला आणि त्याच्यासमोर दिवा लावलेला.  सतराव्या शतकातली हि ध्यानाला बसायची जागा असणार.  पूर्ण जगापासून दूर.  एकांतात.  डोंगराच्या पोटात जिथे कॉस्मिक रेज पण पोहोचू शकत नाहीत.

टायगर्स नेस्टचे प्रवेशद्वार... परतताना आतून बघितलेलं

उतरताना व्हू पॉईंट वरून परत एकदा टायगर्स नेस्टची फोटोग्राफी झाली.

डोंगरकड्यावरचं टायगर्स नेस्ट... कोणिकाळी अगम्य दुर्गम... आज सर्वांच्या आवाक्यात असलेलं

उतरण्याचा रस्ता सोपा आहे.  घसरण गचपण कुठेच नाही.  पण थकल्यामुळे ख़ुशी आणि दीप्तीचा वेग मंदावला होता.  आता चढून वर येणारे कोणीच दिसत नव्हते.  सगळे खाली उतरणारेच.

टायगर्स नेस्टची वाट उतरताना

शाळेचा ड्रेस घातलेली काही मुलं सकाळपासून मागे पुढे दिसत होती.  त्यातल्या एकाबरोबर माझ्या गप्पा सुरु झाल्या.  उतरून जाईपर्यंत आमच्या गप्पा चालल्या.

टायगर्स नेस्टची वाट उतरताना

पार्किंगमधे पोहोचलो तेव्हा साडेचार वाजले होते.  आता आम्ही पारोमधे हॉट स्टोन बाथ घ्यायला निघालो.  पाऊण तास आमचा हॉट स्टोन बाथ चालला.  हॉट स्टोन बाथ नंतर थोडा वेळ मला चक्कर आल्यासारखे होत होते.  त्यानंतर भूतानी ड्रेस घालून मनसोक्त फोटोग्राफी केली.

भूतानी ड्रेस घालून फोटोग्राफी

पारोमधे एका ठिकाणी शॉपिंगसाठी थांबलो.  पण ह्या दुकानात फारशी व्हरायटी नव्हती.  किमती पण जास्त होत्या.  त्यामुळे शॉपिंग उद्या थिंफूमधे करायचे ठरले.  मार्चमधल्या भूतान दौऱ्यामुळे मला थिंफूमधल्या दुकानांची माहिती होती.

दुकानासमोरच्या रस्त्यावरून रिंपुंग झॉन्गचं अप्रतिम दृश्य फोटोत पकडलं.  १६४६ साली बांधलेला हा झॉन्ग, म्हणजे भुईकोट किल्ला.  वेळेअभावी इथे भेट देणं राहून गेलं.

रात्रीच्या अंधारात उजळलेला रिंपुंग झॉन्ग

आता पारोमधली इतर ठिकाणं पाहायला वेळ नव्हता.  थिंफूमधे परतायचे होते.  सकाळी जो प्रवास मजेदार आणि आल्हाददायक होता तो आता रात्री कंटाळवाणा वाटू लागला.

आज आम्ही रहात असलेल्या नेमसेलिंग हॉटेलमधे न जेवता जवळच्या चुल्हा रेस्टोरेंट मधे गेलो.

उद्या थिंफूमधल्या उरलेल्या ठिकाणची भटकंती.